ALFABETYCZNY SŁOWNICZEK POJĘĆ,

UŻYWANYCH PRZEZ PORADNIĘ PSYCHOLOGICZNO – PEDAGOGICZNĄ
W WYDAWANYCH DOKUMENTACH (OPINIACH, ORZECZENIACH)

A

ABSTRAHOWANIE – czynność oddzielania w myśli poszczególnych cech przedmiotu.

AGRAMATYZM – niezdolność do tworzenia prawidłowych form gramatycznych, a tym samym do budowania poprawnych zdań, zwrotów, wyrażeń.

AFAZJA – spowodowane organicznym uszkodzeniem mózgowych ośrodków mowy lub ich połączeń, częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy (nadawanie i odbiór) u osoby, która już wcześniej nabyła te czynności.

AFONIA – bezgłos, całkowita utrata dźwięczności głosu.

AKCENT – wyróżnienie pewnej sylaby w wyrazie (akcent wyrazowy) lub wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy).

AKOMODACJA – umiejętność ostrego widzenia przedmiotów, które znajdują się zarówno blisko, jak i daleko. Akomodacja jest bezpośrednio związana ze zmianą kształtu soczewki. Jest to możliwe m.in. dzięki skurczom mięśnia rzęskowego. W szkole umożliwia wyraźne patrzenie raz na zeszyt raz na tablicę.

ALTERNATYWNE METODY KOMUNIKACJI – metody mające na celu umożliwienie komunikowania się osobom, które nie posiadają umiejętności mowy, lub posiadają ją w stopniu uniemożliwiającym satysfakcjonującą komunikację (Macaton, PECS, AAC, Piktogramy).

ANALIZA I SYNTEZA – ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu (kinestezji).

ANALIZA GŁOSKOWA – umiejętność rozkładania słów na głoski.

ANALIZA SYLABOWA– umiejętność rozkładania słów na sylaby.

ANALIZATOR – neurofizjologiczna podstawa odbioru i przetwarzania bodźców.

ANALIZATOR KINESTETYCZNO – RUCHOWY – odbiera z powierzchni skóry, mięśni i ścięgien bodźce nerwowe, które informują o położeniu ciała, ruchach kończyn, dotyku, ucisku i innych doznaniach płynących z ciała.

ANALIZATOR SŁUCHOWY – służy do odbioru, organizacji i zapamiętywania bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy. Wraz z innymi analizatorami stanowi neurofizjologiczną podstawę procesów czytania i pisania. Odgrywa w uczeniu się tych czynności zasadniczą rolę, ze względu na zaangażowanie w nich: słuchu fonemowego, czyli zdolności różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżniania ich; umiejętności fonologicznych w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami).

ANALIZATOR WZROKOWY – odpowiada za odbiór, analizę i interpretację informacji wizualnych. Jest to podstawowy proces niezbędny w nauce czytania i pisania. Podczas czytania sprowadza się on do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania.

ANKYLOGLOSJA – skrócone wędzidełko podjęzykowe, które ogranicza ruchy koniuszka języka, co może utrudniać prawidłową artykulację niektórych głosek, szczególnie dentalizowanych [sz, ż, cz, dż] oraz [r].

ARTYKULACJA – określone zjawisko fonetyczne, dzięki któremu wymawiane dźwięki stają się głoskami; o ostatecznym kształcie i jakości głoski decyduje układ narządów mowy względem siebie.

ASTYGMATYZM – wada rogówki lub soczewki ocznej, które uległy rozciągnięciu i zniekształciły się; do objawów astygmatyzmu należy zamazane widzenie przedmiotów znajdujących się zarówno blisko, jak i daleko.

ATAKSJA – zaburzenia zgodności ruchów różnych grup mięśniowych powodujących zaburzenia równowagi, dysko ordynację i wadliwą kolejność ruchów, niemożność wykonywania celowych ruchów.

AUDIOGRAM – zapis pomiaru ubytku słuchu w postaci wykresu.

B

BADANIA PRZESIEWOWE – badania przeprowadzane wśród dzieci/uczniów, którzy nie mają jawnych objawów trudności rozwojowych, w celu ich wykrycia i wczesnej stymulacji.

BŁĘDY FLEKSYJNE – błędy popełniane w odmianie wyrazów.

BŁĘDY FONETYCZNE – błędy popełniane w wymowie głosek lub wyrazów, czyli błędy artykulacyjne.

BŁĘDY INTERPUNKCYJNE – błędy polegające na nieodpowiednim użyciu lub pominięciu znaków przestankowych.

BŁĘDY KLASYCZNE – najczęściej popełniane błędy ortograficzne, polegające na myleniu liter o zamiennym zastosowaniu np.: u-ó, rz-ż, ch-h.

BŁĘDY ORTOGRAFICZNE – błędy polegające na pisaniu wyrazów lub wyrażeń w sposób niezgodny z obowiązującą normą ortograficzną, utrwaloną w zasadach pisowni.

BŁĘDY SEMANTYCZNE, znaczeniowe – błędy polegające na nieprawidłowym zastosowaniu znaczenia wyrazu w danym kontekście.

BŁĘDY STYLISTYCZNE – błędy popełniane na nieodpowiednim doborze słownictwa i środków stylistycznych pod względem treści i formy.

BŁĘDY SKŁADNIOWE – błędy językowe popełniane w budowie zdań, polegające na niewłaściwym łączeniu wyrazów w związkach międzywyrazowych.

BRAK DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ – nieosiągnięcie przez dziecko mające rozpocząć naukę w szkole, takiego poziomu rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego, jaki jest niezbędny do sprostania wymaganiom stawianym przez szkołę.

C

CENTRALNE ZABURZENIA PRZETWARZANIA SŁUCHOWEGO – zaburzenia pracy zmysłu słuchu wynikające z nieprawidłowości na poziomie centralnego układu nerwowego, obejmujące zaburzenia między innymi: lokalizacji źródła dźwięku, różnicowania dźwięków, analizy i integracji czasowej oraz porządkowania dźwięków; powoduje problemy w nauce, także czytania i pisania.

ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE – mające na celu doskonalenie poprawnej artykulacji głosek.

ĆWICZENIA SŁUCHOWE – mające na celu uwrażliwienie słuchowe. Polegają na rozpoznawaniu dźwięków pochodzących z otoczenia oraz na słuchowej analizie mowy.

ĆWICZENIA WZROKOWE – mają za zadanie usprawnianie analizy syntezy wzrokowej na materiale nieliterowym (układanki, mozaiki, puzzle) i literowym (rozsypanki sylabowe, wyrazowe). Zazwyczaj te ćwiczenia łączymy z usprawnianiem motoryki rąk i współdziałania ręki i oka, czyli koordynacji wzrokowo-ruchowej. Ćwiczenia te nazywamy grafomotorycznymi, ponieważ usprawnianie manualne ma na celu podniesienie poziomu graficznego rysunku i pisma.

D

DALEKOWZROCZNOŚĆ (HYPEROPIA) – wada wzroku polegająca na niewyraźnym widzeniu przedmiotów znajdujących się blisko, podczas gdy przedmioty odległe widzi się wyraźnie.

DEFICYTY ROZWOJOWE – dysfunkcje, obniżona sprawność niektórych funkcji psychomotorycznych w stosunku do wieku dziecka; deficyty parcjalne obejmują większy obszar czynności, na przykład motoryki lub mowy; deficyty fragmentaryczne obejmują mniejszy obszar czynności, na przykład tylko motoryki małej lub tylko mowy czynnej.

DEFICYTY SPRZĘŻONE – dysfunkcje występujące równocześnie w różnych obszarach rozwojowych, często jedne są konsekwencją innych.

DEFORMACJA – zniekształcenie, zjawisko językowe polegające na nieprawidłowej, nietypowej realizacji danej głoski.

DIAGNOZA FUNKCJONALNA – ma na celu określenie poziomu funkcjonowania dziecka w poszczególnych sferach w odniesieniu do wieku rozwojowego, określa mocne i słabe strony dziecka, wskazuje potencjał rozwojowy oraz deficyty.

DIASTEMA – rozsunięcie zębów przy prawidłowo zamkniętych obydwu łukach zębowych. Diastema stanowi dodatkową szczelinę, którą wydostaje się powietrze podczas artykulacji, co może powodować deformację głosek.

DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA – poziom rozwoju umysłowego, emocjonalno-społecznego i fizycznego, którego osiągnięcie pozwala dziecku na skuteczne podjęcie nauki w szkole i przyswajanie wiedzy, gotowość do podjęcia nowych zadań, zdolność przystosowania do nieznanego środowiska oraz ogólnie zmienionej sytuacji życiowej.

DOSTOSOWANIE WYMAGAŃ – zindywidualizowanie metod, form i środków nauczania, systemu wymagań i oceniania lub opracowanie indywidualnego programu dostosowanego do potrzeb i możliwości ucznia, czyli jego mocnych stron i deficytów; dotyczy uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

DWUJĘZYCZNOŚĆ – (bilingwizm) posługiwanie się na co dzień przez dziecko dwoma różnymi językami. Dwujęzyczność jest jednym z czynników opóźniających rozwój mowy dziecka.

DYSFAZJA – częściowa utrata mowy spowodowana uszkodzeniem struktur korowych odpowiedzialnych za odbiór i nadawanie mowy.

DYSFUNKCJE – por. deficyty rozwojowe.

DYSGRAFIA – trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma wynikające z zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych: motoryki rąk, funkcji wzrokowych i koordynacji wzrokowo ruchowej.

DYSGRAMATYZM – budowanie wypowiedzi z użyciem błędnych form gramatycznych lub ich pomijanie, tworzenie niepełnych wyrazów lub zdań, pomijanie części zdań.

DYSKALKULIA – specyficzne trudności w uczeniu się matematyki; brak adekwatnego do wieku poziomu biegłości w procesach matematycznych pomimo inteligencji w normie, sprzyjających warunków edukacyjnych, braku zaburzeń emocjonalnych i odpowiedniego poziomu motywacji do nauki.

DYSLALIA – wada wymowy, nieprawidłowa realizacja przyjętej normy fonetycznej, może dotyczyć jednej głoski (dyslalia jednoraka) lub wielu głosek (dyslalia wieloraka).

DYSLEKSJA – specyficzne trudności w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu.

DYSLEKSJA ROZWOJOWA – zespół specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu; w ramach tego syndromu wyróżnia się trzy węższe terminy: dysleksja, dysortografia, dysgrafia: określenie „rozwojowa” oznacza, że trudności ujawniają się od początku nauki szkolnej; specyficzne trudności w opanowaniu czytania i pisania są konsekwencja zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji (funkcje językowe, spostrzeganie, motoryka, uwaga i pamięć); nie rozpoznaje się u dzieci z: inteligencją niższą niż przeciętna, niepełnosprawnością intelektualną, niedosłuchem, niedowidzeniem, chorobami neurologicznymi (epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce, po urazach głowy, zapaleniu opon mózgowych), zaniedbanych środowiskowo.

DYSORTOGRAFIA – specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, przejawiające się popełnianiem różnego rodzaju błędów, nie tylko ortograficznych, lecz także specyficznych takich jak: mylenie liter, opuszczanie lub dodawanie liter i sylab, pismo zwierciadlane.

DYSPRAKSJA – zaburzenie neurologiczne polegające na ograniczeniu planowania, organizacji i koordynacji ruchu; powoduje problemy z poruszaniem się, wykonywaniem różnych czynności typu: skakanie, ubieranie się, chwytanie, pisanie oraz z wypowiadaniem się.

DYSTRAKTORY – czynniki rozpraszające uwagę, przeszkadzające w skupieniu się; mogą być zewnętrzne (np. odgłosy z ulicy) i wewnętrzne (myśli, emocje).

E

ECHOLALIA – zaburzenie językowe; automatyczne, niekontrolowane powtarzanie (jak echo) dźwięków, słów, zwrotów a nawet całych zdań lub dialogów. Mogą to być słowa, które wypowiedziała inna osoba lub fragmenty wiersza, bajki, reklamy itp. Echolalia może mieć postać natychmiastową lub odroczoną. Często występuje jako jeden z objawów autyzmu, zespołu Tourette’a i schizofrenii.

ELIZJA – opuszczanie w mowie głosek lub sylab.

EPENTEZA – wtrącenie głoski, sylaby lub grupy spółgłosek w wyraz, albo przypadkowe wtrącenie wyrazu w wypowiedź.

F

FIKSACJE– wąskie i uporczywe zainteresowanie daną sprawą czy przedmiotem. Jest częstym objawem zaburzeń ze spektrum autyzmu.

FOBIA – uporczywy lęk przed określonymi sytuacjami, zjawiskami lub przedmiotami, związany z unikaniem przyczyn go wywołujących i utrudniający codzienne funkcjonowanie.

FOBIA SPOŁECZNA – wszechogarniający lęk powodujący nadmierne zakłopotanie lub odczucie upokorzenia w codziennych sytuacjach społecznych, uczucie skrępowania podczas wykonywania codziennych czynności w obecności innych ludzi.

FOBIA SWOISTA – to uporczywy strach przed określonymi sytuacjami/zamknięte pomieszczenia, ciemnością, obiektami, widokiem krwi, burzą, który jest obiektywnie nadmierny i nieuzasadniony.

FONACJA – wydawanie głosu przez człowieka.

FONEM – najmniejsza jednostka funkcjonalna systemu językowego, pozbawiona własnego znaczenia.

FUNKCJE POZNAWCZE – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz związki między nimi. W czytaniu i pisaniu biorą udział takie procesy poznawcze, jak: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia wzrokowe, słuchowo – językowe, dotykowe, kinestetyczne, orientacja w schemacie ciała i przestrzeni, a także myślenie, dzięki czemu rozumiemy czytany tekst, a pisząc tworzymy nowe teksty.

G

GAWORZENIE – zjawisko rozwojowe, etap w prawidłowym rozwoju mowy dziecka, polegający na zamierzonym powtarzaniu, wydawaniu dźwięków własnych i zasłyszanych z otoczenia przez dziecko. Pojawia się około 6 miesiąca życia.

GŁĘBOKA DYSLEKSJA ROZWOJOWA to poważne zaburzenia o specyficznym charakterze w uczeniu się czytania. Jako podstawę rozpoznania można byłoby przyjąć zatrzymanie się na poziomie czytania elementarnego (klasy II) i nieosiągnięcie poziomu czytania zaawansowanego lub opóźnienie o 3-4 lata w zakresie umiejętności czytania. Tak poważnym zaburzeniom czytania zwykle towarzyszą równie poważne zaburzenia opanowania poprawnej pisowni. Najczęściej też współwystępują nasilone trudności w budowaniu wypowiedzi na piśmie, błędy stylistyczne i interpunkcyjne – w klasyfikacjach medycznych określa się je jako zaburzenia ekspresji pisania.

GŁUŻENIE – niekontrolowane, przypadkowe, nie mające znaczenia dźwięki wydawane przez niemowlę około 3 miesiąca życia.

GOTOWOŚĆ SZKOLNA – gotowość do podjęcia przez dziecko zadań i obowiązków, jakie stawia przed nim szkoła, obejmuje zarówno jego rozwój umysłowy, fizyczny, emocjonalno-społeczny, jak i poziom opanowania umiejętności i wiadomości przygotowujących dziecko do podjęcia nauki czytania, pisania i liczenia.

GRAFOMOTORYKA– umiejętność manualna potrzebna do pisania.

H

HIPERTONIA – wzmożone napięcie mięśniowe utrudniające prawidłowy przebieg ruchu.

HIPERPOPRAWNOŚĆ – (wymawianiowa) nadmierna, przesadna poprawność wymowy. Najczęściej wymowie hiperpoprawnej towarzyszy wzmożone napięcie całego aparatu artykulacyjnego. Hiperpoprawność występuje także u dzieci w okresie kształtowania się i rozwoju mowy jako zjawisko przejściowe.

HIPOTONIA – obniżone napięcie mięśniowe utrudniające prawidłowy przebieg ruchu.

I

ILORAZ INTELIGENCJI – ilościowy składnik pozwalający na globalną ocenę rozwoju umysłowego badanego; na jego podstawie można ustalić poziom inteligencji badanej osoby.

INTEGRACJA PERCEPCYJNO – MOTORYCZNA – współdziałanie funkcji wzrokowych, słuchowo-językowych i ruchowych; dzięki prawidłowemu rozwojowi tych funkcji i ich integracji sprawnie realizowana jest, między innymi, czynność czytania i pisania.

INTELIGENCJA PŁYNNA – umiejętność rozwiązywania nowych problemów; plastyczność i zdolności adaptacyjne w kontakcie z nowymi bodźcami; wrodzony potencjał intelektualny jednostki.

INTEGRACJA SENSORYCZNA – proces, podczas którego układ nerwowy odbiera i przetwarza bodźce ze wszystkich receptorów: wzroku, słuchu, dotyku, węchu, smaku, kinestezji i ciężkości a następnie organizuje je i i interpretuje tak, aby mogły być wykorzystane w celowymi zakończonym sukcesem działaniu.

INTELIGENCJA NIEWERBALNA (SŁOWNA) – odnosi się do spostrzegawczości wzrokowej, myślenia przyczynowo – skutkowego, analizy i syntezy wzrokowej, tempa uczenia się wzrokowo – ruchowego. Reprezentuje poziom zdolności werbalnych, zależy od doświadczenia badanego, jest wskaźnikiem szeroko pojętych sprawności językowych.

INTELIGENCJA WERBALNA– składają się na nią: wiedza ogólna, wiedza proceduralna, słownictwo, myślenie słowno-pojęciowe i operacyjne, rozumowanie ilościowe, rozumienie społeczne.

INTELIGENCJA WYKONAWCZA – wskazuje na poziom zdolności niewerbalnych, bezsłownych; zależy od zdolności rozwiązywania nowych problemów, wymaga umiejętności zastosowania posiadanych przez badanego doświadczeń w nowych sytuacjach.

K

KĄPIEL SŁOWNA – dostarczanie małemu dziecku wzorców językowych i umożliwianie maksymalnego kontaktu językowego, najczęściej w postaci monologów wygłaszanych przez matki.

KINESTEZJA ARTYKULACYJNA – czucie pozycji i ruchów narządów mowy względem siebie, właściwych poszczególnym głoskom.

KOMPENSACJA – zastąpienie funkcji uszkodzonego organu przez wzmożone funkcje innego; w węższym znaczeniu – wspieranie rozwoju zaburzonych funkcji poprzez wykorzystanie i rozwijanie funkcji sprawniejszych.

KOMPETENCJE JĘZYKOWE – komunikacyjne, wiedza i umiejętność posługiwania się znakami werbalnymi i pozawerbalnymi w celi skutecznego przekazywania myśli lub emocji; jest to również umiejętność właściwego odbioru i zrozumienia komunikatu werbalnego przekazywanego przez innych.

KOMPULSJE – to powtarzające się, niecelowe zachowania lub czynności, które występują wbrew woli osoby, funkcją tych zachowań jest obniżenie poczucia lęku lub zapobieganie pewnym sytuacjom, choć obiektywnie nie mogą one takiej roli pełnić. Dziecko zawsze reaguje w taki sam sposób w określonych sytuacjach, robi coś specyficznego, a jeśli tego nie zrobi, odczuwa dyskomfort lub niepokój, bardzo się denerwuje, np. liczenie rzeczy, nadmierny pedantyzm, sztywne trzymanie się zasad.

KONCENTRACJA UWAGI – wyodrębnianie istotnych elementów z pola percepcyjnego (np. wzrokowego, słuchowego czy dotykowego), czyli skupianie uwagi na jakiejś rzeczy lub czynności; całą uwaga (z udziałem wszystkich doznań zmysłowych, myśli, wyobrażeń) skupia się wtedy w naturalny sposób na jednym bodźcu, inne natomiast są wytłumione lub pozostają w tle; osiąga się przez to bardziej świadomy i celowy charakter działań, wysoką intensywność odczuć oraz zwiększoną wydajność.

KOORDYNACJA WZROKOWO – RUCHOWA – współdziałanie, zharmonizowanie funkcji wzrokowych, ruchowych i manipulacyjnych, współpraca „oka i ręki”.

KONSEKWENCJE – zaplanowane działanie, niezależne od nastroju, które następuje po złamaniu zasady przez dziecko, musi być wykonane do końca, aby było skuteczne, np. zasada- mówimy „Poproszę”, gdy czegoś chcemy, konsekwencja- jak nie poprosisz, to nie dostaniesz.

KONWERGENCJA (ZBIEŻNOŚĆ) – ruch zbieżny oczu w płaszczyźnie poziomej umożliwiający wyraźne widzenie z bliska i czytanie.

KRÓTKOWZROCZNOŚĆ (MIOPIA) – wada wzroku polegająca na wyraźnym widzeniu przedmiotów znajdujących się blisko, podczas gdy przedmioty znajdujące się w oddali wydają się zamazane.

L

LABILNOŚĆ EMOCJONALNA – niestabilność i zmienność emocji, łatwe przechodzenie z jednego stanu emocjonalnego do drugiego (np. od radości do rozpaczy); charakterystyczna da wieku przedszkolnego.

LATERALIZACJA – stronność, dominacja czynnościowa narządów ruchu (ręki, nogi) i zmysłu (oka, ucha) po tej samej stronie ciała; określa się ja jako preferencję do używania ręki, nogi, oka, ucha po danej stronie ciała.

LATERALIZACJA JEDNORODNA – dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (u większości ludzi prawej ręki, oka i nogi). Ten model lateralizacji uznawany jest za prawidłowy i wzorcowy. Lateralizacja jest lewostronna, gdy dominuje lewa ręka, lewa noga, lewe oko. Za nieprawidłowy model przyjmuje się lateralizację nieustaloną, jeśli występuje ona po 6-7 roku życia.

LATERALIZACJA NIEPRAWIDŁOWA, zaburzona, występuje, gdy nie ma funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała; objawia się w lateralizacji nieustalonej lub skrzyżowanej; osoby z zaburzoną lateralizacją są zazwyczaj mniej sprawne ruchowo niż rówieśnicy z wyraźną lateralizacją i mogą mieć problemy w rozwoju orientacji w schemacie ciała, orientacji przestrzennej oraz w nauce czytania i pisania.

LATERALIZACJA NIEUSTALONA – brak dominacji określonej strony ciała, wyraża się jako oburęczność, oboczność. Ta postać jest charakterystyczna dla wczesnego okresu rozwoju ruchowego (wieku niemowlęcego, poniemowlęcego, przedszkolnego). Ustalenie się dominacji ręki i oka powinno nastąpić w siódmym roku życia, gdy dziecko podejmuje naukę pisania.

LATERALIZACJA SKRZYŻOWANA – ustalona dominacja czynnościowa narządów ruchu i zmysłu, jednakże nie po tej samej stronie ciała (np. dominacja prawego oka, lewej ręki i lewej nogi oraz inne warianty), co wskazuje na brak całkowitej dominacji jednej z półkul mózgowych dla czynności ruchowych po przeciwnej stronie osi ciała. Lateralizacja skrzyżowana występuje w populacji u około 30% osób, a więc nie może być traktowana jako objaw patologii. Jednak wśród uczniów z dysleksją przypadków skrzyżowanej lateralizacji jest istotnie więcej niż wśród dobrze czytających.

M

MAKROGLOSJA – przerost języka, wrodzone zmiany języka charakteryzujące się zbyt dużym rozmiarem, utrudniającym artykulację głosek. Często towarzyszy zespołowi Downa, ale spotykana jest także u osób zdrowych.

MATERIAŁ ATEMATYCZNY – materiał neutralny treściowo, nieposiadający określonego znaczenia np. rysunki geometryczne cechą różnicująca jest najczęściej kształt, kolor, liczba elementów określonego rodzaju lub ich ułożenie; zadania z wykorzystaniem materiału atematycznego są najbardziej niezależne od doświadczeń dziecka uwarunkowanych czynnikami środowiskowymi.

MATERIAŁ SYMBOLICZNY – materiał odwołujący się do znaków językowych i innych znaków specjalnych: słów, symboli, liczb.

MATERIAŁ TEMATYCZNY – materiał niosący określone treści o charakterze rysunków konkretnych obiektów: przedmiotów, ludzi, zwierząt.

MEDIACJE – to jeden ze sposobów rozwiązywania konfliktów. Zakłada działanie neutralnej osoby trzeciej, która pomaga stronom w rozwiązywaniu konfliktu.

METATEZY – przestawianie głosek, sylab lub wyrazów w zdaniu.

MIKROGLOSJA – wrodzone zmiany w budowie języka polegające na jego zbyt małych rozmiarach. Może powodować trudności w artykulacji głosek.

MOTORYKA – zdolność organizmu do wykonywania ruchów, całokształt ruchów ciała. Wyróżniamy motorykę dużą, małą i artykulacyjną. Rozwój motoryki jest bardzo istotny dla prawidłowego funkcjonowania dziecka, jest podstawą do nauki pisania i czytania, koncentracji, orientacji przestrzennej, koordynacji wzrokowo – ruchowej, jeśli przebiega bez zakłóceń.

MOTORYKA DUŻA – sprawność ruchowa całego ciała (w tym np. zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, skakania, jeżdżenia na takich pojazdach jak hulajnoga, rower).

MOTORYKA MAŁA – sprawność dłoni palców umożliwiająca wykonywanie precyzyjnych ruchów: chwytanie przedmiotów, zawiązywanie butów, zapinanie guzików, rysowanie, lepienie, pisanie itp.

MOTORYKA NARZĄDÓW MOWY – sprawność ruchowa narządów mowy, umożliwiająca prawidłową realizację głosek. Precyzyjne ruchy narządów mowy uczestniczą w różnicowaniu głosek i dokonywaniu analizy głoskowej wyrazów.

MOWA BIERNA – zasób słów, których znaczenie dziecko zna i rozumie, ale nie używa (rozumienie mowy).

MOWA CZYNNA – zasób słów, które dziecko zna i rozumie oraz używa w swoich wypowiedziach (posługiwanie się mową).

MUTYZM WYBIÓRCZY – jest to zaburzenie lękowe, niemożność posługiwania się mową, przy zachowanym rozumieniu mowy z przyczyn psychologicznych.

MYŚLENIE ANALITYCZNE – dedukcyjne, prawidłowa selekcja informacji i wybierania tego, co istotne, dostrzeganie zależności pomiędzy poszczególnymi elementami, przechodzenie od ogółu do szczegółu.

MYŚLENIE LOGICZNE – proces poznawczy, dzięki któremu są odzwierciedlane ogólne cechy symboli i zjawisk oraz stosunki między nimi; najważniejszymi operacjami myślenia logicznego są: analiza i synteza, porównanie, wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie.

MYŚLENIE OPERACYJNE – zespół uwewnętrznionych (przebiegających w umyśle) czynności (operacji arytmetycznych: dodawanie, odejmowanie) przetwarzający informacje (spostrzeżenia, dźwięki, liczby) w celu realizacji złożonego celu (rozwiązanie problemu np. działanie matematyczne).

MYŚLENIE POJĘCIOWE – myślenie za pomocą pojęć i operacji dokonywanych na pojęciach, oderwane od właściwości i cech przedmiotów danych bezpośrednio w spostrzeżeniu.

MYŚLENIE PRZEZ ANALOGIĘ I TOŻSAMOŚĆ – dostrzeganie i porównywanie relacji pomiędzy obiektami; porównując ujmujemy podobieństwa i różnice; porównywanie przeprowadza się zwykle z punktu widzenia jakiejś wyabstrahowanej cechy, a jego celem jest dokonanie określonego wyboru.

MYŚLENIE PRZYCZYNOWO – SKUTKOWE – zdolność rozumienia następstwa czasowego, przewidywanie konsekwencji zdarzenia początkowego, ocenianie co jest skutkiem a co przyczyną, umiejętność rozumienia i interpretacji sytuacji społecznych, planowania i przewidywania konsekwencji działań i zachowań.

MYŚLENIE SŁOWNO – POJĘCIOWE – umiejętność definiowania, tworzenia i rozumienia pojęć słownych, wnioskowania i kategoryzowania. Łączy się z umiejętnością identyfikacji i porównywania pojęć oraz zdolnością do wygenerowania nowych treści. Wyraża się w umiejętności, ich abstrahowania (wydzielenie cechy wspólnej i istotnej) oraz uogólniania. Wysoki wynik świadczy o plastyczności myślenia oraz zdolności uczenia się, kreatywności w rozwiązywaniu problemów, samodzielności myślenia oraz umiejętności wyciągania wniosków.

N

NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA – zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, prowadzi do nadmiernej aktywności motorycznej (kłopoty ze spokojnym siedzeniem, gadatliwość, częsta zmiana sposobu siedzenia), zakłóceń koncentracji uwagi (zapominanie co ma się zrobić, nieczytanie poleceń do końca, gubienie przedmiotów, trudności w planowaniu), impulsywności poznawczej (pospieszne rozwiązywanie problemów – nieoczekiwanie na swoją kolej, działanie bez zastanowienia, wtrącanie się do rozmowy).

NAGŁOS – początkowa część wyrazu, sylaby.

NARZĄDY MOWY – stanowią trzecie, najniższe piętro mechanizmów mowy; obejmują układ oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny.

NAPIĘCIE MIĘŚNIOWE – delikatna równowaga wewnątrz mięśni; normalne napięcie jest na tyle wysokie, by podtrzymać i pozwolić organizmowi na adekwatne funkcjonowanie, jednak na tyle niskie, by pozwolić na swobodny ruch.

NEOLOGIZMY – nowy element języka (wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie lub konstrukcja składniowa), uzasadniony i potrzebny albo nieuzasadniony i niepożądany. Często tworzone przez dzieci w okresie swoistej mowy dziecięcej. Występują także jako objaw zaburzenia treści mowy, tworzenie nowych nieistniejących słów lub dodawanie części różnych wyrazów.

NIEDOSŁUCH – ograniczenie funkcji słuchowej, powodujące trudności w odbieraniu i rozumieniu mowy.

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE – odnosi się do osób, u których obserwujemy zaburzenia społeczno – emocjonalne. Przejawia się w: trudnościach w dostosowaniu się do norm społecznych, zadań życiowych, nieprzestrzeganiu zasad moralnych, negatywnych lub nieadekwatnych reakcjach na zasady i nakazy. Objawy, np: wagary, ucieczki z domu, bójki, przemoc, zażywanie środków psychoaktywnych, kradzieże.

NIEHARMONIJNY ROZWÓJ POSZCZEGÓLNYCH FUNKCJI – występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w innym tempie (opóźnienie lub przyspieszenie rozwoju poszczególnych funkcji).

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA – obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego, zaburzenie rozwojowe polegające na znacznym obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego. W klasyfikacji zaburzeń rozwoju intelektualnego występują cztery stopnie: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki.

NIEZGRABNOŚĆ RUCHOWA – ograniczona sprawność objawiająca się m.in. opóźnionym rozwojem ruchowym; w okresie wczesnego dzieciństwa obserwuje się niekiedy ograniczoną sprawność w grach z piłką czy trudności w nauce wiązania sznurowadeł, może również występować nienaturalna koordynacja ruchów podczas marszu lub biegu; w okresie szkolnym, niestaranne pismo czy też brak uzdolnień sportowych. Często występuje w połączeniu z szeregiem nieprawidłowości rozwojowych.

NOSOWANIE – zaburzenie artykulacji i barwy głosu w następstwie wadliwego rezonansu nosowego, mówienie z nieprawidłowym poszumem.

O

OBNIŻONA SPRAWNOŚĆ GRAFOMOTORYCZNA – obniżenie sprawności motoryki małej przejawiające się w trudnościach w pisaniu; objawy: wolne tempo pisania, niechęć do prac pisemnych i rysowania, zaburzona forma graficzna pisma, mała estetyka prac graficznych i pisemnych.

OBNIŻONA SPRAWNOŚĆ MANUALNA – to opóźnienie lub nieprawidłowy rozwój motoryki rąk, objawiający się opóźnieniem rozwoju praksji (opanowaniem ruchów specyficznych dla człowieka), niską sprawnością ruchową w formie małej precyzji drobnych ruchów. W tych przypadkach charakterystyczną cechą jest późne zdobywanie umiejętności samoobsługi (ubieranie się, zapinanie guzików, zawiązywanie sznurowadeł) i codziennych czynności, które wykonywane są wolno i zręcznie. Niska sprawność manualna powoduje słaby poziom graficznej strony pisma, wolne tempo pisania, niestaranność zapisów w zeszytach, nieprawidłowy chwyt narzędzi pisania.

OCZOPLĄS – polega na mimowolnych, drgających ruchach oczu w poziomie, pionie lub obrotowo. Ruchy mogą być stałe lub zmieniać się zależnie od kierunku patrzenia.

OLIGOFAZJA – zaburzenia mowy spowodowane niepełnosprawnością intelektualną.

OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY – proces kształtowania i rozwoju mowy w aspektach: fonetycznym, leksykalnym, ekspresyjnym, gramatycznym (we wszystkich lub w niektórych) ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie z normą przewidziana dla danej grupy wiekowej.

ORIENTACJA KIERUNKOWA – umiejętność określania prawej i lewej strony w schemacie własnego ciała oraz w przestrzeni; także zdolność określania stosunków między przedmiotami oraz orientowania się w schemacie ciała u osoby znajdującej się naprzeciwko.

ORIENTACJA PRZESTRZENNA – umiejętność rozpoznania otaczającej nas przestrzeni, określenie jej wielkości, kształtu oraz wielkości i kształtu wypełniających ją przedmiotów, ich rozmieszczenia i własnej pozycji w stosunku do każdego z nich.

ORIENTACJA PRZESTRZENNA – umiejętność rozróżniania stron ciała (prawa, lewa), kierunków (nad, pod, w lewo, w prawo itp.); zaburzenia: niewłaściwe proporcje, organizacja (rysunku, pisania).

P

PALATALIZACJA – zmiękczenie, zmiana głoski twardej w zmiękczoną.

PAMIĘĆ BEZPOŚREDNIA – świeża, operacyjna, pamięć pozwalająca zapamiętać i natychmiast odtworzyć zapamiętany materiał.

PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA – stanowi stały magazyn śladów pamięciowych o teoretycznie nieograniczonej pojemności i czasie przechowywania.

PAMIĘĆ FONOLOGICZNA – zdolność zapamiętywania informacji językowej na czas potrzebny do jej przetworzenia.

PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA – nietrwała, pamięć utrzymuje się przez pewien czas po zadziałaniu bodźca; wykorzystywana do czasowego zapamiętywania danych zmysłowych lub informacji pobranej z pamięci długotrwałej, czy rezultatów przetwarzania danych w mózgu.

PAMIĘĆ MECHANICZNA (mimowolna) – zdolność do przyswajania wiedzy w sposób nieuświadomiony, a więc bez zaangażowania motywacji i większego wysiłku. Dobra pamięć mechaniczna sprzyja uczeniu się wielu szczegółów, danych ilościowych, szeregu dat, liczb.

PAMIĘĆ MIMOWOLNA – mechaniczna, zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony; zapamiętuje się coś bez wysiłku i nastawienia, by zapamiętać.

PAMIĘĆ ROBOCZA – proces czasowego przechowywania, przetwarzania i porządkowania informacji w pamięci. Szczególnie istotna w muzyce, wygłaszaniu przemówień i debatowaniu, pisaniu oraz dyktowaniu. W życiu codziennym ułatwia zapamiętywanie listy zakupów, numerów telefonicznych, nazwisk ludzi.

PAMIĘĆ SEKWENCYJNA – zdolność do przyswajania, utrwalania i odtwarzania sekwencji cyfr, nazw (pór roku, posiłków, dni tygodnia, miesięcy), zapisu reakcji chemicznych, przekształceń matematycznych, przyswajania układów gimnastycznych i tanecznych.

PAMIĘĆ SŁUCHOWA – zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej (zapamiętywania spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

PAMIĘĆ SŁUCHOWA BEZPOŚREDNIA (pamięć świeża) – pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć usłyszany materiał. Zdolność pamięci bezpośredniej jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem materiał utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.

PAMIĘĆ SŁUCHOWA OPERACYJNA – zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania określonych operacji, działań utrzymywanych w pamięci np. podawanie co trzeciej liczby, liczenie zaczynając od stu i cofając się, wykonywanie prostych działań matematycznych bez użycia palców czy kartki papieru.

PAMIĘĆ WZROKOWA – zdolność do utrwalania i przypominania informacji odbieranych drogą wzrokową, zapamiętywanie spostrzeżeń wzrokowych, dzięki temu przyswajania wiedzy.

PARAFUNKCJE – szkodliwe nawyki, często powtarzające się czynności stereotypowe, wykonywane niecelowo i nieświadomie, np. ssanie i nagryzanie palca, warg, języka, zgrzytanie zębami.

PARCJALNE ZABURZENIA – rozwoju psychomotorycznego obejmują większy obszar czynności. Przykładem jest opóźnienie rozwoju motoryki (zarówno dużej – motoryki ciała – jak i małej – motoryki rąk, czynności manualnych) lub zaburzenia rozwoju mowy (zarówno czynnej – mówienia – jaki i biernej – rozumienia).

PERCEPCJA – złożony proces poznawczy, który prowadzi do odbierania przez człowieka zjawisk lub procesów zachodzących wskutek działania określonych bodźców na narządy zmysłowe.

PERCEPCJA SŁUCHOWA – zdolność do odbioru dźwięków, ich rozpoznawania i różnicowania oraz interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń; odbiór słyszanych dźwięków możliwy jest dzięki sprawnie działającemu analizatorowi słuchowemu.

PERCEPCJA WZROKOWA – zdolność do odbioru, rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych oraz ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń; możliwa dzięki dobrej sprawności analizatora wzrokowego.

PERSERWERACJE – ciągłe używanie słów lub zdań na zasadzie repetycji, uporczywe powtarzanie tych samych słów, nawracanie do jednego tematu w odpowiedzi na różne pytania.

PISMO LUSTRZANE – zapisywanie liter, wyrazów czy całych tekstów w kierunku od strony prawej do lewej, co powoduje, ze w stosunku do poprawnie zapisanych są one „lustrzane”, czyli odwrócone o 180; pismo lustrzane można obserwować u osób leworęcznych lub z zaburzeniami orientacji w przestrzeni.

POCZUCIE KONTROLI – przekonanie, że skutki naszego postępowania zależą od nas i jesteśmy za nie odpowiedzialni (kontrola wewnętrzna) lub są poza naszą kontrolą, zależą od innych osób lub sytuacji (kontrola zewnętrzna).

PORÓWNYWANIE – operacje umysłowe polegające na wyszukiwaniu podobieństw i różnic pomiędzy przedmiotami, zjawiskami, osobami.

POZIOM GRAFICZNY PISMA – poziom czytelności i estetyki zapisu.

POZIOM WIADOMOŚCI SZKOLNYCH – stopień opanowania wiadomości i umiejętności szklonych przewidzianych programem nauczania na poziomie danej klasy.

POZNAWANIE POLISENSORYCZNE – poznawanie wielozmysłowe mające na celu określenie wszystkich cech obiektu; często stosowane, gdy któryś z receptorów, np. wzrok, nie jest w pełni sprawny.

PRAKSJA – zdolność do wykonywania planowanych złożonych ruchów celowych, dotyczy motoryki dużej i małej oraz aparatu mowy.

PROCES AUTOMATYZACJI PISANIA – pisanie w automatyczny sposób, niezależny od świadomego wysiłku (skupiającego całą uwagę na wykonywanej czynności), odbywa się na podstawie udoskonalonego i utrwalonego mechanizmu współdziałania ośrodków mózgowych zaangażowanych w czynność.

PROFILAKTYKA – działania i środki stosowane w celu zapobiegania występowaniu zjawisk niepożądanych. Świadome działanie nastawione na jednostki lub grupy społeczne mające na celu ograniczanie rozmiarów prezentowania niewłaściwych zachowań jak na przykład stosowanie przemocy, używanie lub nadużywanie substancji psychoaktywnych oraz zapobieganie różnorodnym problemom z tym związanym zanim one wystąpią.

PROGRES – proces zmian na lepsze, przechodzenie do dalszych i wyższych stadiów rozwoju.

PROTRUZJA – wychylenie korony górnych zębów przednich na zewnątrz jamy ustnej. Może wpłynąć na niewłaściwą artykulację głosek detalizowanych.

PROZODIA – brzmieniowe właściwości mowy. Należą do nich akcent, intonacja, rytm mowy.

PRZETWARZANIE WZROKOWO – PRZESTRZENNE – zdolność dostrzegania wzorów i zależności, orientacja w przestrzeni. Ważna w sztukach wizualnych, technologii i mechanice, rysunku technicznym. W życiu codziennym przekłada się na umiejętność czytania map, poruszania się po mieście, umiejętność oceniania odległości.

R

REGRES – powrót do wcześniejszego, gorszego stanu w rozwoju.

REDUKCJA (grup spółgłoskowych) – zanik pewnego niektórych spółgłosek przy wymawianiu wyrazu. Takie uproszczenia zdarzają się w mowie potocznej wskutek tempa i mniejszej staranności mówienia.

REDUPLIKACJE – powtórzenie (podwojenie) głoski, sylaby w wyrazie.

RETRUZJA – wychylenie górnych zębów przednich do wewnątrz jamy ustnej.

ROZUMOWANIE ILOŚCIOWE – myślenie matematyczne obejmujące rozumienie pojęcia liczby, szacowanie, rozwiązywanie zadań i dokonywanie pomiarów. Ważne w nauce matematyki, księgowości i ekonomii oraz w tradycyjnym programowaniu komputerowym. W życiu codziennym umiejętność kontroli dochodów i wydatków, decydowanie o wysokości ubezpieczenia, oszczędzanie na emeryturę.

ROZUMOWANIE PŁYNNE – zdolność rozwiązywania zadań problemowych, relacji i zależności (np. umiejętność rozwiązywania łamigłówek logicznych) przydatna we wszystkich przedmiotach, w szczególności ścisłych na poziomie ponadpodstawowych.

ROZWÓJ EMOCJONALNO – SPOŁECZNY – stopniowe nabywanie wiedzy i umiejętności z zakresu: rozumienia stanów emocjonalnych własnych i innych, adekwatnej oceny sytuacji społecznych, radzenia sobie z emocjami i sytuacjami społecznymi, rozumienia i stosowania się do norm społecznych, współpracy z innymi, samokontroli, zachowań akceptowanych społecznie.

ROZWÓJ GLOBALNIE OPÓŹNIONY – model rozwoju, który przebiega z opóźnieniem; wiek rozwojowy jest niższy niż wiek dziecka.

ROZWÓJ GLOBALNIE PRZYSPIESZONY – model rozwoju, który przebiega z przyspieszeniem; wiek rozwojowy jest wyższy niż wiek dziecka.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY NIEHARMONIJNY (dysharmonijny) – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer (procesów orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych), np. niektóre sfery rozwijają się w przeciętnym tempie, podczas gdy inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyspieszeniem.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY ZABURZONY – zakłócenia rozwoju ze względu na tempo (rozwój opóźniony, przyspieszony), rytm rozwoju (częściowo opóźniony lub/i przyspieszony) oraz dynamikę (rozwój nierównomierny w kolejnych okresach życia, o różnym tempie).

ROZWÓJ PONIŻEJ PRZECIĘTNEJ, odnosi się do poziomu intelektu badanej osoby będącej na poziomie niższym niż przeciętny, w porównaniu do wieku.

ROZWÓJ POWYŻEJ PRZECIĘTNEJ – określa poziom intelektu badanego, będący na poziomie wyższym od oczekiwanego, w porównaniu do wieku.

ROZWÓJ PRAKSJI – rozwój zdolności do wykonywania ruchów celowych, charakterystycznych dla gatunku ludzkiego.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY – proces rozwoju dziecka jako ciąg zmian progresywnych, w których motoryka jest ściśle powiązana z psychiką (całokształtem czynności poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych); postępuje od chwili urodzenia dziecka i przechodzi przez kolejne stadia, w których dziecko osiąga coraz wyższy poziom sprawności poszczególnych funkcji.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY NIEHARMONIJNY – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer procesów psychicznych – intelektualnych, orientacyjno-poznawczych i ruchowych. Niektóre sfery rozwijają się w przeciętnym tempie, podczas gdy inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyspieszeniem.

ROZWÓJ W NORMIE – odnosi się do poziomu rozwoju poszczególnych zdolności w stosunku do oczekiwanych dla danego wieku; rozwój poszczególnych funkcji i umiejętności jest adekwatny do wieku dziecka; określany jest na podstawie wyników uzyskanych przez badanego w znormalizowanych testach psychologicznych.

RUTYNA – ma mniejsze nasilenie niż kompulsja, jest to skłonność do pewnej niezmienności, np. zmiana ubrań, nowy mebel.

RYZYKO DYSLEKSJI – występowanie u dzieci do okresu wczesnoszkolnego pewnych objawów (symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego), które zapowiadają wystąpienie w przyszłości specyficznych trudności w nauce czytania i pisania (dysleksji rozwojowej).

S

SAMOOCENA – inaczej poczucie własnej wartości, postawa wobec siebie lub własna opinia na swój temat, może być pozytywna, neutralna, negatywna.

SFERA NIEWERBALNA – ogólna zdolność rozwiązywania abstrakcyjnych problemów prezentowanych graficznie, rozwiązywania problemów matematycznych prezentowanych w postaci rysunków i symboli.

SFERA WERBALNA – słowna, obszar funkcjonowania intelektualnego, obejmuje funkcjonowanie słowno – pojęciowe, bada procesy pamięci oraz umiejętność posługiwania się wiedzą nabytą w ciągu życia. W jej skład wchodzą między innymi: zasób wiedzy i słownictwa, sprawność myślenia logicznego na materiale pojęciowym (porównywanie, wnioskowanie, abstrahowanie), rozumienie arytmetyczne pamięć słuchowa bezpośrednia, znajomość konwencjonalnych standardów zachowań, rozumienie i interpretowanie norm funkcjonowania społecznego.

SFERA WYKONAWCZA – bezsłowna, obszar funkcjonowania intelektualnego, obejmuje funkcjonowanie przestrzenno – spostrzeżeniowe, bada głównie zdolność myślenia logicznego w oparciu o konkrety, o materiał spostrzegany wzrokowo. Obejmuje funkcje praktyczne, w których skład wchodzą: spostrzegawczość i pamięć wzrokowa, zdolność rozumowania na materiale konkretnym (obrazkowym), analiza i synteza wzrokowa.

SŁOWNIK BIERNY – zasób wyrazów rozumianych przez dziecko, ale niekoniecznie używanych w codziennej komunikacji.

SŁOWNIK CZYNNY – zasób słów rozumianych i używanych w wypowiedziach dziecka.

SŁOWOTOK (wielomówność) – zaburzenie toku mowy przejawiające się znacznym stopniem przyspieszenia wypowiedzi z niemożnością jej przerwania w następstwie „gonitwy myśli”.

SŁUCH AWERBALNY – rodzaj słuchu odpowiedzialny za różnicowanie dźwięków pochodzących z naturalnego otoczenia; jest podstawą dla kształtowania się słuchu werbalnego (mownego) i fonematycznego.

SŁUCH FONEMATYCZNY – zdolność wyodrębniania i identyfikowania dźwięków mowy; pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach sylaby, w sylabach głoski, uchwycić kolejność głosek w wyrazie oraz odróżnić poszczególne głoski.

SŁUCH FONEMOWY – pozwala wyodrębnić z potoku mowy słowa, w słowach – sylaby, w sylabach – głoski, uchwycić kolejność głosek w słowie, a także odróżnić poszczególne głoski (zwłaszcza głoski dźwięczne od ich bezdźwięcznych odpowiedników).

SŁUCH FONETYCZNY – zdolność odróżniania cech głosek tj. spostrzegania różnic pomiędzy głoskami należącymi do tej samej klasy, stanowiącymi ten sam fonem (np. odróżnianie [s] i [s] międzyzębowego); zdolność odróżniania zjawisk prozodycznych mowy: miejsca akcentu, intonacji zdaniowej, tempa mowy.

SŁUCH MOWNY – słuch fonematyczno – fonetyczny, czyli zdolność do wyodrębniania i identyfikacji dźwięków mowy. Rozwój zdolności różnicowania dźwięków mowy pojawia się u dzieci w wieku 2-3 lat i dotyczy również tych wszystkich głosek, których dziecko jeszcze nie wypowiada.

SOCJOTERAPIA – to jedna z metod terapii, która ma na celu włączenie do życia społecznego osoby, która nie funkcjonuje prawidłowo w grupie społecznej, a przede wszystkim ma na celu poprawę jej funkcjonowania w tej grupie. Metoda ta wykorzystywana jest także w pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami zachowania oraz zaburzeniami emocjonalnymi – ukierunkowana jest wówczas na korektę zachowań niepożądanych bądź naukę zachowań i norm, ułatwiających funkcjonowanie w grupie i społeczeństwie.

SPRAWNOŚĆ MANUALNA – sprawność rąk w zakresie szybkości i precyzji ruchów; poziom rozwoju praksji, czyli opanowania drobnych ruchów precyzyjnych rak, specyficznych dla człowieka; wpływa między innymi na opanowanie umiejętności samoobsługi, poziom graficzny pisma itp.

STEREOTYPIE RUCHOWE – wielokrotnie powtarzane, bezcelowe ruchy np. machanie rączkami lub paluszkami, złożone ruchy całego ciała, machanie głową, kręcenie się wokół własnej osi.

SUBSTYTUCJA (zamiana głosek) – zastępowanie jednych głosek innymi, najczęściej trudnych łatwiejszymi.

SWOBODNA MOWA – zdolność rozmawiania bez przeszkód z wieloma osobami i w wielu miejscach, zarówno w kontakcie indywidualnym jak i w większej grupie, bez nadmiernego lęku, że zostanie się źle ocenionym.

SYMPTOM – objaw, oznaka, przejaw np. zaburzenia mowy.

SYNTEZA GŁOSKOWA I SYLABOWA – umiejętność scalania głosek i sylab w słowa.

ŚRODKI PSYCHOAKTYWNE – są to substancje chemiczne, których zażywanie powoduje zmiany samopoczucia oraz zniekształcenie odbioru otaczającej rzeczywistości.

ŚWIADOMOŚĆ JĘZYKOWA – znajomość form gramatycznych, umiejętność rozróżniania form poprawnych i niepoprawnych.

T

TECHNIKA CZYTANIA – jedna ze składowych umiejętności czytania, może być głoskowa, sylabowa, wyrazami; z syntezą, częściowa syntezą, bez syntezy; płynnie lub z brakiem płynności.

TEMPO CZYTANIA – szybkość czytania mierzona ilością przeczytanych wyrazów w ciągu minuty.

TEMPO UCZENIA SIĘ WZROKOWO – RUCHOWEGO – to szybkość uczenia się pisania symboli graficznych opartego na koordynacji oka i ręki, uzależnionego od prawidłowej sprawności ruchowej rąk i silnej lateralizacji.

TERAPIA BEHAWIORALNA – podejście terapeutyczne, którego głównym celem jest rozwijanie zachowań deficytowych, redukowanie zachowań niepożądanych, oraz generalizacja i utrzymanie efektów. Opiera się na stosowaniu indywidualnego systemu motywacyjnego dostosowanego do indywidualnych potrzeb dziecka. Według aktualnych doniesień naukowych jest to najskuteczniejsza metoda terapeutyczna w pracy z osobami z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

TERAPIA LOGOPEDYCZNA – terapia zaburzeń mowy, specyficzne, zamierzone oddziaływania ukierunkowane na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się (usuwanie zaburzeń mowy, przywracanie mowy w przypadku jej utraty, nauczanie mowy, która się nie wykształciła, wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy, wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej, likwidacja przyczyn i skutków pierwotnych i wtórnych skutków psychologicznych i pedagogicznych).

TERAPIA PEDAGOGICZNA – specjalistyczne zajęcia korekcyjno – kompensacyjne, prowadzone różnorodnymi metodami i technikami, które mają na celu usprawnienie zaburzonych funkcji i wyrównywanie deficytów rozwoju.

TIKI (współruchy) – są to nagłe, powtarzające się czynności ruchowe, które obejmują pojedyncze grupy mięśni (tiki ruchowe) oraz wokalizacje (tiki głosowe).

TRENING SŁUCHOWY – ćwiczenia pobudzające słuch do działania i aktywności.

TYŁOZGRYZ – cofnięcie dolnej szczeki w stosunku do szczęki górnej, zaburzenie zgryzu.

U

UBEZDŹWIECZNIANIE – wymowa bezdźwięczna.

UPROSZCZENIA GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH – opuszczenie, zanik niektórych spółgłosek przy wymawianiu wyrazu.

UWAGA – określenie wielu procesów poznawczych człowieka odpowiedzialnych między innymi za zdolność koncentracji na określonych bodźcach oraz umiejętność odrywania się od jednego bodźca i skupianie na innym.

UMIEJĘTNOŚĆ – rozwinięta kompetencja, możność zrobienia czegoś; możliwość pełnienia funkcji fizycznych, psychicznych bądź kombinacji obu, bez dalszego szkolenia ani treningu, np. umiejętność społeczna.

UMIEJĘTNOŚCI FONOLOGICZNE – operowanie cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami).

UZALEŻNIENIE – to nadmierne i niekontrolowane wykonywanie danej czynności /zażywanie substancji połączone z odczuwalnym przymusem (silnym pragnieniem) wykonywania tej czynności/zażywania substancji, mimo jej negatywnego wpływu na nasze życie. Istotne jest także to, że kiedy osoba uzależniona nie może wykonywać określonej czynności/ zażywać substancji doznaje szereg różnych dolegliwości.

W

WADA MOWY – odchylenie od przyjętej w języku polskim normy językowej, spowodowane zmianami nadawczych i odbiorczych narządów mowy lub dysfunkcją na poziomie centralnym lub obwodowym.

WADA WYMOWY – nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy, problemy z prawidłową artykulacją, czyli poprawną wymową poszczególnych głosek.

WĘDZIDEŁKO JĘZYKOWE – włóknisty, miękki twór, pokryty błoną śluzową, który łączy dolną powierzchnię języka z dnem jamy ustnej; właściwa budowa i długość wędzidełka umożliwia swobodne ruchy w jamie ustnej; zbyt krótkie wędzidełko może być przyczyną zaburzeń artykulacyjnych niektórych głosek.

WYMOWA BEZDŹWIĘCZNA – polega na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi.

WYMOWA MIĘDZYZĘBOWA – wadliwa realizacja głosek, polegająca na wsuwaniu czubka języka między górne i dolne łuki zębowe.

WIDZENIE STEREOSKOPOWE – dwuoczna percepcja głębi i odległości, rodzaj postrzegania wzrokowego umożliwiający ocenianie odległości do widzianych przedmiotów. W codziennym życiu osoba lecząca się kiedyś z powodu zeza lub zaburzeń widzenia obuocznego może nawet nie odczuwać symptomów związanych z brakiem stereopsji, ponieważ oko ma duże możliwości adaptacyjne.

WYBIÓRCZOŚĆ POKARMOWA – opór przed jedzeniem polegający na odmawianiu spożywania pokarmów, które nie należą do grupy preferowanej przez dziecko. Może ono preferować te produkty, które mają charakterystyczną konsystencję (np. płynną), które reprezentują określoną markę handlową lub występują wyłącznie w jednym smaku czy kolorze. Często towarzyszy temu niechęć do samodzielnego jedzenia, dławienie się, reagowanie odruchem wymiotnym, wypluwanie jedzenia, trudności z żuciem pokarmów oraz ich połykaniem, zabawa jedzeniem, podwyższony niepokój i nadmierne pobudzenie.

Z

ZABURZENIA ARTYKULACJI – wada artykulacyjna, nieprawidłowa wymowa głosek.

ZABURZENIA LĘKOWE – zbiór objawów z dominującym odczuwaniem lęku, który staje się zbyt silną, utrzymującą się i nieopowiadającą rzeczywistości reakcją na normalne, codzienne sytuacje. Człowiek nie jest w stanie realizować w pełni lub częściowo zadań rozwojowych. Dana sytuacja trwa dłużej niż kilka tygodni. W dzieciństwie swój początek mają: separacyjne zaburzenia lękowe, mutyzm wybiórczy, fobia swoista, fobia społeczna, uogólnione zaburzenia lękowe.

ZABURZENIA ZACHOWANIA – występowanie zachowań, które nie są akceptowane społecznie; odchylenia od normy rozumianej jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjęte w danym środowisku.

ZABURZENIE GRAFII – problemy z opanowaniem technicznej strony pisania wynikające z zaburzeń funkcji percepcyjno – motorycznych: motoryki rąk, funkcji wzrokowych i koordynacji wzrokowo – ruchowej; objawia się wolnym tempem pisania, słabym poziomem graficznym pisma, nieprawidłowym chwytem narzędzi pisania; przyjmuje postać: niedokładności w odtwarzaniu liter, złych proporcji liter w wyrazie, braku lub niewłaściwego połączenia liter, braku równomiernego i jednolitego położenia pisma, nieprawidłowego zagęszczenia liter; może utrudniać lub uniemożliwiać odczytanie zapisanego tekstu.

ZABURZENIE KINESTEZJI ARTYKULACYJNEJ – zaburzenie czucia ułożenia narządów artykulacyjnych; brak informacji o ruchach własnych narządów mowy; dziecko jest świadome brzmienia danego dźwięku, ale ma trudności z właściwym ułożeniem własnych narządów artykulacyjnych tak, aby powstał oczekiwany dźwięk.

ZABURZENIE MOWY EKSPRESYWNEJ – zaburzenie mowy czynnej (nadawania mowy). ZABURZENIE MOWY IMPRESYWNEJ – zaburzenie mowy biernej (rozumienia mowy).

ZABURZENIE ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ – brak umiejętności określanie stron własnego ciała oraz rozróżniania kierunków w przestrzeni: w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod. W konsekwencji mogą wystąpić trudności w rozumieniu rysunków, schematów, sytuacji przestrzennych, umiejscowieniu elementów na ilustracjach, określenia wzajemnego ich położenia, orientacji na mapie, a także trudności w rysowaniu, czytaniu oraz trudności w pisaniu.

ZABURZENIE PAMIĘCI SEKWENCYJNEJ – trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem sobie nazw, szczególnie gdy tworzą one określone ciągi np. dni tygodnia, miesięcy, tabliczka mnożenia.

ZABURZENIE PERCEPCJI SŁUCHOWEJ – słuchowe zaburzenia odbioru mowy; zakłócenie spostrzegania, rozpoznawania, różnicowania, analizy i syntezy dźwięków; powoduje między innymi zaburzenie mowy, problemy w czytaniu i pisaniu.

ZABURZENIE PERCEPCJI WZROKOWEJ – zakłócenie rozpoznawania, interpretowania i różnicowania bodźców wzrokowych oraz ich analizy i syntezy; powoduje między innymi trudności w prawidłowym spostrzeganiu i zapamiętywaniu obrazu, orientacji przestrzennej, w wykonywaniu czynności pod kontrolą wzroku.

ZABURZENIE PRAKSJI ORALNEJ – zaburzenie zdolności wykonywania celowych ruchów narządów artykulacyjnych, powoduje zaburzenia w obszarze wymowy.

ZABURZENIE SŁUCHU FONEMATYCZNEGO – brak zdolności rozróżniania dźwięków mowy; dziecko dobrze słyszy słowa, lecz ni potrafi różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich w całość; nie potrafi z potoku słyszanej mowy wyodrębnić wyrazów, w wyrazach sylab, a w sylabach głosek.

ZACHOWANIA RUTYNOWE – wykonywanie czynności w sposób wyuczony, powtarzalny (nawet najprostsze czynności wykonywane są według określonego schematu).

ZAKRES SŁOWNICTWA – ilość słów, zwrotów, jakimi dziecko posługuje się w mowie.

ZDOLNOŚĆ – biegłość, zorganizowany wzorzec zachowań nabytych przez trening i ćwiczenie, z. poznawcza – np. gra w szachy; z. percepcyjna – np. czytanie; z. motoryczna – np. żonglowanie; z. społeczne – np. komunikacja niewerbalna.

ZGRYZ – ustawienie względem siebie zębów górnych i dolnych.

Opracowanie: mgr Iwona Błońska
logopeda, neurologopeda, surdologopeda